Prawie każdego rodzaju działalność człowieka na mokradłach bądź w bezpośrednim ich sąsiedztwie w mniejszym lub większym stopniu wpływa na stan ich środowiska. Najczęściej wywołuje zmiany niepożądane, prowadzące do zmniejszania się walorów przyrodniczych tych ekoSystemów i ich znaczenia w kształtowaniu bioróżnorodności czy zasobów wodnych, a w skrajnych przypadkach – do ich degeneracji i zaniku.

Stan środowiska mokradeł jest przede wszystkim uzależniony od stanu ich zaopatrzenia w wodę i od jej jakości. W większości mokradła w Polsce są bezcelowo odwadniane w ciągu całego roku, głównie przez stare, wybudowane najczęściej do lat 70. XX w. Systemy melioracyjne, nie posiadające (celowo bądź w wyniku dewastacji) urządzeń piętrzących. Szacuje się, że w znaczący sposób oddziałują one na warunki wodne ok. 60% obszaru dolin rzecznych. Wiele mokradeł jest odwadnianych, mimo, że nie są już rolniczo użytkowane. Wielkoobszarowe zmiany stosunków wodnych są też wynikiem uregulowania i obwałowania koryt rzecznych (rzeki są uregulowane w ok. 40% łącznej długości), a także poboru wód podziemnych. Do tego typu zmian w skali kraju przyczyniają się także zmiany klimatu.

Szacuje się, że w wyniku odwodnienia złóż torfowych, zmniejszenia się ich miąższości i pojemności retencyjnej do połowy lat 70. ubiegłego stulecia z polskich torfowisk „bezpowrotnie” odpłynęło co najmniej 150 mln m3 wody.

W miarę intensyfikacji rolnictwa coraz większym problemem staje się spływ do wód powierzchniowych i podziemnych związków azotu i fosforu z nadmiernie bądź niewłaściwie nawożonych obszarów rolniczych, a w następstwie – eutrofizacja (przeżyźnianie) zasilanych tymi wodami siedlisk wodno-lądowych. Szczególnie wrażliwe na eutrofizację są oligo- i mezotroficzne torfowiska wysokie i przejściowe. Na torfowiskach eutrofizacja często zachodzi w wyniku nawet niewielkiego podsuszenia i uwalniania się z torfu azotu w formie przyswajalnej dla roślin.

Zagrożeniem dla bioróżnorodności mokradeł związanym z obecną sytuacją ekonomiczną polskiego rolnictwa jest przede wszystkim wkraczanie roślinności inwazyjnej na porzucane przez rolników z powodu nieopłacalności ich użytkowania, a wcześniej ekstensywnie użytkowane podmokłe i bagienne łąki oraz pastwiska. Przy tradycyjnym użytkowaniu ekoSystemy te są jednymi z najcenniejszych w Europie – po jego zaprzestaniu zarastają roślinnością ziołoroślową, a następnie są zajmowane przez zbiorowiska zaroślowe i leśne, co powoduje znaczne obniżenie ich różnorodności gatunkowej. Istnieje obawa, że niektóre rolniczo nieużytkowane mokradła będą świadomie zalesiane.

Niektóre elementy przestrzennego zagospodarowania terenów mokradłowych (np. grunty orne, zabudowa, szlaki komunikacyjne) prowadzą do ich wyraźnej fragmentacji, co skutkuje pogorszeniem warunków funkcjonowania krajobrazowych Systemów ekologicznych i obniżeniem bioróżnorodności gatunkowej.

Jednym ze skutków gospodarczej działalności człowieka jest całkowite zanikanie mokradeł. Postępująca intensyfikacja rolniczego użytkowania oraz upraszczanie struktury krajobrazu w wyniku koncentracji własności ziemi i jej komasacji stwarzają zagrożenie dla istnienia mokradeł śródpolnych. Niektóre torfowiska i gytiowiska są niszczone w wyniku eksploatacji torfu i gytii. Duże kopalnie torfu działają na największych w kraju i niezwykle cennych przyrodniczo torfowiskach wysokich, np. Imszar, Karaska. Półlegalna eksploatacja torfu z rolniczo użytkowanych torfowisk niskich jest często prowadzona pod pretekstem kopania stawów rybnych.

Ze względu na rolę, jaką mokradła pełnią w środowisku przyrodniczym ważne jest utrzymywanie ich w stanie naturalnym bądź jak najbardziej do niego zbliżonym. W tym celu, w skali kraju należy:

Ważne jest, aby w warunkach nadmiaru powierzchni uprawnej przekształcone zagospodarowaniem mokradła poddawać zabiegom renaturyzacyjnym.

W Polsce ochrona mokradeł opiera się m.in. na przesłankach i zaleceniach wynikających z konwencji, programów i porozumień międzynarodowych. Polska jest stroną „Konwencji o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego” (tzw. Konwencja Ramsar), która określa zasady ochrony i racjonalnego gospodarowania na obszarach wodno-błotnych oraz zasady współpracy międzynarodowej w tym zakresie. Priorytetowe znaczenie ma ochrona ekoSystemów o szczególnych walorach przyrodniczych, znajdujących się na „Liście obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym” (tzw. Lista Ramsar). Do chwili obecnej za ostoje Ramsar w Polsce uznano 8 obszarów: Jezioro Łuknajno, Jezioro Karaś, Jezioro Siedmiu Wysp, Jezioro Świdwie, Rezerwat Słońsk, Słowiński Park Narodowy, Rezerwat Stawy Milickie oraz Biebrzański Park Narodowy.

Istotne zobowiązania wynikają z przystąpienia Polski do „Konwencji o różnorodności biologicznej”, która m.in. mówi o potrzebie określenia priorytetów ochrony ze szczególnym naciskiem na te składniki różnorodności, które są „rzadkie i w różny sposób zagrożone wyginięciem lub trwałym przekształceniem”.

Ochrona środowiska przyrodniczego mokradeł została ujęta w dyrektywach Unii Europejskiej. „Dyrektywa w sprawie ochrony siedlisk oraz dzikiej flory i fauny” (Dyrektywa Siedliskowa) zobowiązuje m.in. do tworzenia i skutecznej ochrony tzw. obszarów Natura 2000. Zaliczane są do nich m.in. obszary specjalnej ochrony ptaków, wyznaczone na podstawie „Dyrektywy w sprawie ochrony dzikich ptaków” (Dyrektywa Ptasia). Znaczną część obszarów Natura 2000 wyznaczonych w Polsce stanowią tereny wodno-błotne. Ochrona jakości wód i ekoSystemów z nimi związanych na poziomie zlewni/dorzecza była celem wprowadzenia ramowej „Dyrektywa Wodnej”.

Formalne wsparcie ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce stanowią krajowe akty prawne, z których najważniejsze to: Ustawa o ochronie przyrody, Ustawa o lasach, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz Prawo ochrony środowiska i Prawo Wodne. Duże znaczenie mają Rozporządzenia Ministra Środowiska: w sprawie gatunków dziko występujących roślin i zwierząt objętych ochroną oraz w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie. Zapisy chroniące torfowiska oraz oczka śródpolne zawiera także Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych.

Niezwykle wysoki priorytet zyskały mokradła, a ściślej bagienne i podmokłe łąki oraz pastwiska, w Krajowym Programie Rolnośrodowiskowym (część Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich opracowanego przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi). Umożliwia on finansowe wsparcie ekstensywnego koszenia i wypasu użytków zielonych, co jest warunkiem zachowania różnorodności biologicznej wielu mokradeł.

W roku 2000 w Krajowym Systemie Obszarów Chronionych znajdowało się około 3 500 km2 naturalnych i przeobrażonych mokradeł, czyli ok. 8% ich obszaru w Polsce. W większości ekoSystemy te nie są chronione czynnie i nie mają zapewnionych właściwych dla nich warunków wodnych.

Działania czynnej ochrony bądź renaturyzacji mokradeł są najczęściej podejmowane z inicjatywy organizacji pozarządowych, a w przypadku obszarów chronionych – także osób lub organizacji zarządzających tymi obszarami. Czynna ochrona z reguły ma na celu utrzymanie siedlisk charakterystycznych, często rzadkich bądź zagrożonych wyginięciem gatunków flory i fauny, a w szerszym kontekście – ochronę tych gatunków. Prace renaturyzacyjne prawie zawsze mają za zadanie zwiększenie uwilgotnienia siedlisk bądź przywrócenie dawnego reżimu wodnego, np. poprzez zamknięcie bądź ograniczenie – za pomocą różnego rodzaju zastawek, progów bądź bystrotoków – odpływu wody rowami odwadniającymi czy odtworzenie meandrujących koryt rzecznych. Na niektórych obiektach pożądane zmiany stosunków wodnych zachodzą bez ingerencji człowieka, np. w następstwie zarastania niekonserwowanych rowów melioracyjnych bądź wybudowania tam przez bobry. Na mokradłach, które przestano rolniczo użytkować, działania renaturyzacyjne coraz częściej polegają na eliminowaniu zbiorowisk szuwarowych i zaroślowych. Jednymi z większych, obecnie realizowanych w kraju projektów czynnej ochrony bądź renaturyzacji mokradeł są: „Czynna ochrona nieleśnych ekoSystemów lądowych w Biebrzańskim Parku Narodowym (BPN)” (projekt realizowany przez BPN), „Aktywna ochrona torfowisk bałtyckich w Polsce” (projekt prowadzony przez Klub Przyrodników), „Aktywna ochrona siedlisk ginących gatunków ptaków wodnych i błotnych” (program realizowany przez Park Narodowy „Ujście Warty”).

Oprac. Marek Rycharski