Prawie każdego rodzaju działalność
człowieka na mokradłach bądź w bezpośrednim ich sąsiedztwie w mniejszym
lub większym stopniu wpływa na stan ich środowiska. Najczęściej wywołuje
zmiany niepożądane, prowadzące do zmniejszania się walorów przyrodniczych
tych ekoSystemów i ich znaczenia w kształtowaniu bioróżnorodności czy zasobów
wodnych, a w skrajnych przypadkach – do ich degeneracji i zaniku.


|
Knieć błotna
(Caltha palustris) – w ostatnich dziesięcioleciach nastąpił
znaczący spadek liczby stanowisk tego „popularnego” gatunku
(fot. J. i M. Rycharscy)
|

Stan środowiska mokradeł jest
przede wszystkim uzależniony od stanu ich zaopatrzenia w wodę i od jej jakości.
W większości mokradła w Polsce są bezcelowo odwadniane w ciągu całego roku,
głównie przez stare, wybudowane najczęściej do lat 70. XX w. Systemy melioracyjne,
nie posiadające (celowo bądź w wyniku dewastacji) urządzeń piętrzących.
Szacuje się, że w znaczący sposób oddziałują one na warunki wodne ok.
60% obszaru dolin rzecznych. Wiele mokradeł jest odwadnianych, mimo, że
nie są już rolniczo użytkowane. Wielkoobszarowe zmiany stosunków wodnych
są też wynikiem uregulowania i obwałowania koryt rzecznych (rzeki są uregulowane
w ok. 40% łącznej długości), a także poboru wód podziemnych. Do tego typu
zmian w skali kraju przyczyniają się także zmiany klimatu.
Szacuje się, że w wyniku odwodnienia złóż torfowych, zmniejszenia się ich
miąższości i pojemności retencyjnej do połowy lat 70. ubiegłego stulecia
z polskich torfowisk „bezpowrotnie” odpłynęło co najmniej 150 mln m3 wody.
W miarę intensyfikacji rolnictwa
coraz większym problemem staje się spływ do wód powierzchniowych i podziemnych
związków azotu i fosforu z nadmiernie bądź niewłaściwie nawożonych obszarów
rolniczych, a w następstwie – eutrofizacja (przeżyźnianie) zasilanych tymi
wodami siedlisk wodno-lądowych. Szczególnie wrażliwe na eutrofizację są
oligo- i mezotroficzne torfowiska wysokie i przejściowe. Na torfowiskach
eutrofizacja często zachodzi w wyniku nawet niewielkiego podsuszenia i uwalniania
się z torfu azotu w formie przyswajalnej dla roślin.


|
Jakość wód
rzecznych wpływa na jakość mokradeł fluwiogenicznych (rzeka
Narew; fot. J. i M. Rycharscy)
|

Zagrożeniem dla bioróżnorodności
mokradeł związanym z obecną sytuacją ekonomiczną polskiego rolnictwa jest
przede wszystkim wkraczanie roślinności inwazyjnej na porzucane przez rolników
z powodu nieopłacalności ich użytkowania, a wcześniej ekstensywnie użytkowane
podmokłe i bagienne łąki oraz pastwiska. Przy tradycyjnym użytkowaniu ekoSystemy
te są jednymi z najcenniejszych w Europie – po jego zaprzestaniu zarastają
roślinnością ziołoroślową, a następnie są zajmowane przez zbiorowiska zaroślowe
i leśne, co powoduje znaczne obniżenie ich różnorodności gatunkowej. Istnieje
obawa, że niektóre rolniczo nieużytkowane mokradła będą świadomie zalesiane.


|
Ekspansja brzozy
na niekoszonej łące turzycowej (dolina Biebrzy; fot. J. i M.
Rycharscy)
|

Niektóre elementy przestrzennego
zagospodarowania terenów mokradłowych (np. grunty orne, zabudowa, szlaki
komunikacyjne) prowadzą do ich wyraźnej fragmentacji, co skutkuje pogorszeniem
warunków funkcjonowania krajobrazowych Systemów ekologicznych i obniżeniem
bioróżnorodności gatunkowej.
Jednym ze skutków gospodarczej
działalności człowieka jest całkowite zanikanie mokradeł. Postępująca intensyfikacja
rolniczego użytkowania oraz upraszczanie struktury krajobrazu w wyniku koncentracji
własności ziemi i jej komasacji stwarzają zagrożenie dla istnienia mokradeł
śródpolnych. Niektóre torfowiska i gytiowiska są niszczone w wyniku eksploatacji
torfu i gytii. Duże kopalnie torfu działają na największych w kraju i niezwykle
cennych przyrodniczo torfowiskach wysokich, np. Imszar, Karaska. Półlegalna
eksploatacja torfu z rolniczo użytkowanych torfowisk niskich jest często
prowadzona pod pretekstem kopania stawów rybnych.


|
„Przydomowa” kopalnia torfu
(dolina Narwi; fot. J. i M. Rycharscy)
|


|
Eksploatacja
torfu często odbywa się „przy okazji” kopania stawów rybnych
(torfowisko Całowanie na Mazowszu; fot. A. Klimkowska, G. Jobse)
|

Ze względu na rolę, jaką mokradła
pełnią w środowisku przyrodniczym ważne jest utrzymywanie ich w stanie naturalnym
bądź jak najbardziej do niego zbliżonym. W tym celu, w skali kraju należy:

|

|
|
przeciwdziałać nadmiernemu bądź nieuzasadnionemu
odpływowi wody z ich obszaru,
|
|

|
|
zaprzestać regulacji rzek i mniejszych
cieków wodnych,
|
|

|
|
racjonalnie korzystać z zasobów wodnych,
|
|

|
|
ograniczać stosowanie nawozów mineralnych
i środków ochrony roślin w bezpośrednim sąsiedztwie mokradeł,
|
|

|
|
podtrzymywać bądź przywracać ekstensywne
użytkowanie ekoSystemów półnaturalnych,
|
|

|
|
nie dopuszczać do zalesiania cennych
mokradeł nieleśnych,
|
|

|
|
ograniczać eksploatację gytii i torfu
(torf eksploatować wyłącznie na cele lecznicze),
|
|

|
|
przeciwdziałać fragmentacji mokradeł
na etapie planowania zagospodarowania przestrzennego,
|
|

|
|
uwzględniać ochronę mokradeł w procesach
planowania przestrzennego i obejmować ochroną prawną „żywe” ekoSystemy
mokradłowe.
|

Ważne jest, aby w warunkach nadmiaru
powierzchni uprawnej przekształcone zagospodarowaniem mokradła poddawać
zabiegom renaturyzacyjnym.
W Polsce ochrona mokradeł opiera
się m.in. na przesłankach i zaleceniach wynikających z konwencji, programów
i porozumień międzynarodowych. Polska jest stroną „Konwencji o obszarach
wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko
życiowe ptactwa wodnego” (tzw. Konwencja Ramsar), która określa zasady ochrony
i racjonalnego gospodarowania na obszarach wodno-błotnych oraz zasady współpracy
międzynarodowej w tym zakresie. Priorytetowe znaczenie ma ochrona ekoSystemów
o szczególnych walorach przyrodniczych, znajdujących się na „Liście obszarów
wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym” (tzw. Lista Ramsar). Do chwili
obecnej za ostoje Ramsar w Polsce uznano 8 obszarów: Jezioro Łuknajno, Jezioro
Karaś, Jezioro Siedmiu Wysp, Jezioro Świdwie, Rezerwat Słońsk, Słowiński
Park Narodowy, Rezerwat Stawy Milickie oraz Biebrzański Park Narodowy.
Istotne zobowiązania wynikają
z przystąpienia Polski do „Konwencji o różnorodności biologicznej”, która
m.in. mówi o potrzebie określenia priorytetów ochrony ze szczególnym naciskiem
na te składniki różnorodności, które są „rzadkie i w różny sposób zagrożone
wyginięciem lub trwałym przekształceniem”.
Ochrona środowiska przyrodniczego
mokradeł została ujęta w dyrektywach Unii Europejskiej. „Dyrektywa w sprawie
ochrony siedlisk oraz dzikiej flory i fauny” (Dyrektywa Siedliskowa) zobowiązuje
m.in. do tworzenia i skutecznej ochrony tzw. obszarów Natura 2000. Zaliczane
są do nich m.in. obszary specjalnej ochrony ptaków, wyznaczone na podstawie
„Dyrektywy w sprawie ochrony dzikich ptaków” (Dyrektywa Ptasia). Znaczną
część obszarów Natura 2000 wyznaczonych w Polsce stanowią tereny wodno-błotne.
Ochrona jakości wód i ekoSystemów z nimi związanych na poziomie zlewni/dorzecza
była celem wprowadzenia ramowej „Dyrektywa Wodnej”.
Formalne wsparcie ochrony obszarów
wodno-błotnych w Polsce stanowią krajowe akty prawne, z których najważniejsze
to: Ustawa o ochronie przyrody, Ustawa o lasach, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym oraz Prawo ochrony środowiska i Prawo Wodne. Duże znaczenie
mają Rozporządzenia Ministra Środowiska: w sprawie gatunków dziko występujących
roślin i zwierząt objętych ochroną oraz w sprawie określenia rodzajów siedlisk
przyrodniczych podlegających ochronie. Zapisy chroniące torfowiska oraz
oczka śródpolne zawiera także Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych.
Niezwykle wysoki priorytet zyskały
mokradła, a ściślej bagienne i podmokłe łąki oraz pastwiska, w Krajowym
Programie Rolnośrodowiskowym (część Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich opracowanego
przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi). Umożliwia on finansowe wsparcie
ekstensywnego koszenia i wypasu użytków zielonych, co jest warunkiem zachowania
różnorodności biologicznej wielu mokradeł.


|
Koszenie bagiennych
i podmokłych łąk jest finansowo wspierane przez Krajowy Program
Rolnośrodowiskowy (dolina Narwi; fot. J. i M. Rycharscy)
|


|
Ekstensywny
wypas to jeden ze sposobów na zachowanie bioróżnorodności wielu
mokradeł (dolina Narwi; fot. J. i M. Rycharscy)
|

W roku 2000 w Krajowym Systemie
Obszarów Chronionych znajdowało się około 3 500 km2 naturalnych i przeobrażonych
mokradeł, czyli ok. 8% ich obszaru w Polsce. W większości ekoSystemy te
nie są chronione czynnie i nie mają zapewnionych właściwych dla nich warunków
wodnych.
Działania czynnej ochrony bądź
renaturyzacji mokradeł są najczęściej podejmowane z inicjatywy organizacji
pozarządowych, a w przypadku obszarów chronionych – także osób lub organizacji
zarządzających tymi obszarami. Czynna ochrona z reguły ma na celu utrzymanie
siedlisk charakterystycznych, często rzadkich bądź zagrożonych wyginięciem
gatunków flory i fauny, a w szerszym kontekście – ochronę tych gatunków.
Prace renaturyzacyjne prawie zawsze mają za zadanie zwiększenie uwilgotnienia
siedlisk bądź przywrócenie dawnego reżimu wodnego, np. poprzez zamknięcie
bądź ograniczenie – za pomocą różnego rodzaju zastawek, progów bądź bystrotoków
– odpływu wody rowami odwadniającymi czy odtworzenie meandrujących koryt
rzecznych. Na niektórych obiektach pożądane zmiany stosunków wodnych zachodzą
bez ingerencji człowieka, np. w następstwie zarastania niekonserwowanych
rowów melioracyjnych bądź wybudowania tam przez bobry. Na mokradłach, które
przestano rolniczo użytkować, działania renaturyzacyjne coraz częściej polegają
na eliminowaniu zbiorowisk szuwarowych i zaroślowych. Jednymi z większych,
obecnie realizowanych w kraju projektów czynnej ochrony bądź renaturyzacji
mokradeł są: „Czynna ochrona nieleśnych ekoSystemów lądowych w Biebrzańskim
Parku Narodowym (BPN)” (projekt realizowany przez BPN), „Aktywna ochrona
torfowisk bałtyckich w Polsce” (projekt prowadzony przez Klub Przyrodników),
„Aktywna ochrona siedlisk ginących gatunków ptaków wodnych i błotnych” (program
realizowany przez Park Narodowy „Ujście Warty”).


|
Kamienny próg
– jedna z budowli hydrotechnicznych stosowanych w pracach renaturyzacyjnych
w celu ograniczenia odpływu wody z mokradeł (dolina Biebrzy;
fot. F. Jarzombkowski)
|


|
Zmiany warunków
wodnych mokradeł często zachodzą w wyniku działalności bobrów
(Suwalszczyzna; fot. F. Jarzombkowski)
|
Oprac. Marek Rycharski
|