W Polsce mokradła naturalne i
odwodnione występują na obszarze o powierzchni około 4,4 mln ha, co stanowi
około 14,2% powierzchni kraju. Stosunkowo mało z nich ma charakter torfowisk.
Torfowiska
Wśród polskich mokradeł występuje
ponad 50 tysięcy torfowisk (naturalnych i odwodnionych) o powierzchni większej
od 1 ha i łącznym areale około 1,3 mln ha, co stanowi prawie 30% powierzchni
mokradeł i 4% powierzchni kraju. Liczba mniejszych torfowisk, których wiele
znajduje się m.in. w pasie pojezierzy, jest nieznana. Szacuje się, że „żywe”,
akumulujące torf ekoSystemy torfowiskowe zachowały się na obszarze o powierzchni
około 202 tys. ha (0,6% pow. kraju).
Wśród torfowisk dominują niskie
(tabela 2) – ich udział w powierzchni wszystkich torfowisk to aż 92%. Największe
z nich znajdują się w dolinach rzek: Biebrzy i górnej Narwi (100 tys. ha),
Noteci (50 tys. ha), Tyśmienicy i Krzny (35 tys. ha)
oraz Odry na Nizinie Szczecińskiej (25 tys.)
Torfowisk wysokich jest niewiele
– ok. 4 tys. obiektów większych od 1 ha, o łącznej powierzchni 62 tys. ha
(4,7% pow. wszystkich torfowisk). Występują one głównie na pojezierzach,
wyżynach i w górach. Niewiele mniejszy obszar (około 3% pow. wszystkich torfowisk)
zajmują torfowiska przejściowe.
Miąższość złóż torfowych wynosi
średnio 1,6 m, maksymalnie – 11,5 m. Ponad połowa złóż torfowych o powierzchni
ponad 1 ha (52%) podesłana jest gytią, co w zdecydowanej większości świadczy
o pojeziornej genezie torfowisk.
Na ponad 80% powierzchni torfowiska
w różnym stopniu osuszono i w większości zaczęto użytkować jako łąki i pastwiska.
Torfy występujące w wierzchniej warstwie złóż uległy przeobrażeniu w mursz,
a bagienne gleby torfowe – w pobagienne gleby murszowe i murszowate. Na
skutek mineralizacji materii organicznej, wiele z płytszych (o miąższości
do 1 m) złóż torfowych zupełnie zanikło. Pozostałe odwodnione złoża zostały
w znaczącej części wyeksploatowane (powierzchniowy udział wyrobisk na torfowiskach
to ok. 4%), a niektóre wyrobiska zrekultywowane w kierunku leśnym lub rolniczym,
co przekreśliło szanse na przynajmniej częściową w ich obszarze regenerację
torfowisk.
Mokradła nietorfowe
Mokradła nietorfowe występują
na obszarze o powierzchni 3,1 mln ha (70% pow. wszystkich mokradeł i ok.
10% pow. kraju). Mimo, że zajmują o wiele większy obszar niż torfowiska,
są znacznie gorzej rozpoznane. Brakuje szczegółowych danych liczbowych o
ich powierzchni i stanie zachowania. Wynika to m.in. z faktu, że często
występują w mozaice a zasięgi siedlisk poszczególnych rodzajów są trudne
do ustalenia.
Wśród mokradeł nietorfowych dominują
namuliska, spotykane w zdecydowanej większości dolin rzecznych. „Czynne”
namuliska z madami i dobrze, choć fragmentarycznie zachowanymi łęgowymi
lasami występują m.in. w dolinach wielkich rzek: Wisły, Odry, Bugu, dolnej
Narwi, dolnej Warty i Pilicy. Na dużo mniejszym obszarze utrzymują się mułowiska,
natomiast typowe podmokliska należą do rzadkości (zwłaszcza na terenach
otwartych). Najmniej wśród mokradeł nietorfowych jest gytiowisk. W większości
zostały one wyłączone z rolniczego użytkowania i przekształciły się bądź
przekształcają w torfowiska. Niektóre złoża gytii, głównie tzw. kredy jeziornej,
były bądź nadal są eksploatowane.
Mokradła w strefach morfogenetycznych
Rozmieszczenie i zróżnicowanie
mokradeł w Polsce nawiązuje do podziału na główne strefy morfogenetyczne:
młodoglacjalną, staroglacjalną i wyżynno-górską.
W strefie młodoglacjalnej powierzchniowy
udział mokradeł wynosi 11% (około 1 300 000 ha), z czego nieco ponad połowa
(6%) przypada na torfowiska (tabela 2). Jest to najbardziej zatorfiona strefa
morfogenetyczna. Dla występujących tu obszarów morenowych charakterystyczne
są małe, liczone w tysiącach torfowiska pojeziorne różnych typów. Ich złoża
są z reguły głębokie i podścielone gytią (tabela 3). Przy zdecydowanej przewadze
torfowisk niskich, obszar młodoglacjalny odznacza się najliczniejszym występowaniem
torfowisk ombrogenicznych – przejściowych i wysokich.
Oprócz złóż gytii podtorfowych,
na północy kraju licznie występują złoża osadów jeziornych odsłoniętych
po naturalnym lub antropogenicznym odwodnieniu (tabela 3). Wiele małych
i płytkich zbiorników jeziornych znajduje się w fazie lądowacenia. Mokradła
nietorfowe, m.in. namuliska, występują w dolinach rzecznych, z reguły głęboko
wciętych i V-kształtnych, oraz w zagłębieniach polodowcowych włączonych
do sieci dolinowej. W obniżeniach i położeniach podstokowych często występują
namuliska deluwialne. W podobnych warunkach kształtują się podmokliska.


|
Tabela 2. Mokradła w strefach morfogenetycznych
Polski (opracowano na podstawie: Dembek, Piórkowski, Rycharski
2000)
|
 
W strefie staroglacjalnej mokradła
występują aż na 19% obszaru (2 159 000 ha), co jest związane z dość licznym
występowaniem na tym obszarze rozległych, płaskodennych, przeważnie dolinowych
bądź włączonych do sieci dolinowej, w różnym stopniu zabagnionych obniżeń.
W większości (15%) mają one charakter mokradeł nietorfowych, głównie namulisk
i mułowisk.
Zatorfienie strefy (4%) jest
mniejsze niż strefy młodoglacjalnej i zdecydowanie większe niż wyżynno-górskiej
(tabela 2). Liczba torfowisk na 100 km2 jest 5-krotnie mniejsza niż na północy
kraju (tabela 3), a udział większych torfowisk (> 100 ha) w całkowitej liczbie
torfowisk – znacznie większy (liczby torfowisk o powierzchni > 100 ha w
obu strefach glacjalnych są podobne). Dominują torfowiska niskie, z których
największe rozwinęły się w dnach dużych, często poligenetycznych dolin.
Niewiele z nich ma genezę pojeziorną. Nieliczne torfowiska przejściowe i
wysokie występują głównie w obniżeniach śródwydmowych. Złoża torfu są znacznie
płytsze niż w strefie młodoglacjalnej (tabela 3).
Udział terenów hydrogenicznych
w obszarach wyżynno-górskich jest podobny jak w strefie młodoglacjalnej
i wynosi blisko 11% (890 000 ha). W większości (prawie 10%) są to mokradła
nietorfowe, występujące na większych obszarach w dużych dolinach rzecznych.
Zatorfienie strefy wyżynno-górskiej
jest ponad pięciokrotnie mniejsze niż strefy młodoglacjalnej i wynosi zaledwie
1%. Przeważają torfowiska niskie, najliczniej występujące w dolinach i w
rejonie źródlisk. W porównaniu z pozostałymi strefami, udział torfowisk
przejściowych i wysokich w całkowitej powierzchni torfowisk jest duży i
wynosi nieco ponad 13%.


|
Tabela 3. Wybrane dane o złożach
torfu i gytii w Polsce
|

Zbiorowiska roślinne
W warunkach naturalnych, mokradła
na obszarze Polski były w większości porośnięte zbiorowiskami leśnymi –
bagiennymi i łęgowymi. Obecnie tego typu zbiorowiska wraz ze zbiorowiskami
zaroślowymi występują tylko na 15% tych terenów (rysunek 3). Aż na 77% powierzchni
mokradła są pokryte różnie uwilgotnionymi łąkami, wśród których wyraźnie
przeważają zbiorowiska łąk świeżych (z rzędu Arrhenatheretalia). Nieleśne
zbiorowiska bagienne (szuwary, młaki, mszary) utrzymują się jedynie na 8%
obszarów mokradłowych.


|
Rysunek 3. Zbiorowiska roślinne
na mokradłach Polski (% pow.) (opracowano na podstawie:
System Informacji Przestrzennej o Mokradłach Polski 2006 )
|
Oprac. Marek Rycharski
|